Φραγκίσκος Καλαβάσης: Η Μεσαιωνική πόλη και η όλη πόλη της Ρόδου: η επικίνδυνη καμπή μιας δύσκολης σχέσης

Γράφει ο Φραγκίσκος Καλαβάσης, καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου

Η παρατεταμένη δυσλειτουργία στις πύλες και η ανοχή της ασχήμιας των καταλήψεων στους δημόσιους χώρους της Μεσαιωνικής πόλης δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με υπεραπλουστεύεις και με παλινωδίες σε μέτρα που σφίγγουν, αντί να χαλαρώνουν τους κόμπους στις σχέσεις ανέμεσα σε κατοίκους, επιχειρηματίες και τουρίστες.

Οι αμήχανες αποφάσεις με μόνιμη επωδό την «εποχιακή αυστηροποίηση», που οδηγεί σε διωγμό ό,τι «μη εποχιακό» έχει απομείνει σε αυτή την περιοχή, απηχούν την άρνηση κατανόησης της ευθύνης που σημαίνει για την πόλη και το νησί της Ρόδου αυτό το μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Μιας ευθύνης που δεν μπορεί να περιοριστεί στο τμήμα της Μεσαιωνικής πόλης, αλλά συνδέεται με τον τρόπο ανάπτυξης της όλης πόλης της Ρόδου.

Διαβάζουμε στο κείμενο που τεκμηριώνει την απόφαση της UNESCO και παραμένει στη σχετική ιστοσελίδα δημοσιευμένο από το 1988 σε οχτώ γλώσσες, όχι όμως στα ελληνικά!

Οι αυξανόμενοι κίνδυνοι που θέτουν για την ιδιοκτησία η τουριστική ανάπτυξη και η εμπορική υπερεκμετάλλευση, οι αλλαγές στη χρήση γης και στους οικοδομικούς κανονισμούς απαιτούν στρατηγική και συνεχώς ενισχυμένη διαχείριση της ιδιοκτησίας, έτσι ώστε οι πιέσεις στο περιβάλλον και τον αστικό ιστό, συμπεριλαμβανομένων όλων των στοιχείων πριν από το 1912, να μειωθούν στο ελάχιστο.

Είναι προφανής η πρόσφατη απομάκρυνση της σκέψης και της δράσης των αρμοδίων από αυτή την προσέγγιση που είχε διατυπωθεί πριν 37 χρόνια στην τιμητική ανακήρυξη από την Unesco.

Από τα πιο επίσημα χείλη ακούμε την κυριολεκτική αντιστροφή του νοήματος, καθώς δηλώνουν πως εκείνο που κινδυνεύει δεν είναι «η ιδιοκτησία, το περιβάλλον και ο αστικός ιστός», δηλαδή η μόνιμη κατοικία και επιχειρηματικότητα, αλλά αντίθετα, αυτά είναι παράγοντες που συνιστούν «αυξανόμενο κίνδυνο» για την «τουριστική ανάπτυξη και την εμπορική υπερεκμετάλλευση» της περιοχής της Μεσαιωνικής πόλης!

Η αντιστροφή αυτή της ανάγνωσης της πραγματικότητας οδηγεί σε διακινδύνευση όχι μόνο τη διατήρηση του χαρακτηρισμού ως μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και την προστιθέμενη αξία που έφερε αυτή η ανακήρυξη στην πόλη και στο νησί.

Εάν επιπλέον ληφθεί υπόψη η χωρίς καμία μελέτη εγκατοίκηση μέσα στον ιστό της σύγχρονης πόλης της Ρόδου γιγαντιαίων ξενοδοχειακών συγκροτημάτων, εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς πως η καμπάνα δεν χτυπάει για κάποιους άλλους, αλλά για τη δική μας πόλη!

Εδώ όμως εντοπίζεται ένα βαθύτερο πρόβλημα: η αδυναμία των κρατούντων να αντιληφθούν την πολυπλοκότητα της σχέσης αλληλεπίδρασης ανάμεσα στην πόλη της Ρόδου και το τμήμα της που συνιστά η Μεσαιωνική ή Παλιά πόλη.

Αδυναμία, που εκδηλώνεται με υπεραπλούστευση αυτής της σχέσης και με λήψη αυθαίρετων μέτρων που κινούνται μεταξύ γραφικότητας, υποκρισίας και εγκατάλειψης. Στις πύλες εναλλάσσονται οι εποχικοί φύλακες με τις μπάρες, άλλοτε χειροκίνητες ή ηλεκτρικές που δεν σηκώνονται, με τις μικρές κολώνες που εξέρχονται από το έδαφος αλλά δεν συγχρονίζονται, με τις κάμερες που δεν βλέπουν, με τις αλυσίδες και πάλι με φύλακες, αγόρια και κορίτσια με κινητά για να ελέγχουν τους αριθμούς κυκλοφορίας.

Μα, ποιoς και γιατί φοβάται τη Μεσαιωνική πόλη;

Οι πόλεις είναι κάτι περισσότερο από τα κτίρια, τους δρόμους και τους ανθρώπους, συνιστούν ψυχικές καταστάσεις. Είναι χώροι συναισθημάτων, ιδεών, επιθυμιών και σχέσεων που εγγράφονται στην ιστορία και ορίζουν τη ζωή και την εξέλιξη των πόλεων. Δεν είναι φυσικά φαινόμενα, είναι κοινωνικές επιλογές και κατασκευές. Έτσι και η Ρόδος με την ιστορία των δυόμισι χιλιάδων χρόνων.

Οι πόλεις είναι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα κτίρια, τους δρόμους και τους ανθρώπους, ανάμεσα στο χθες και στο αύριο. Είναι οι τρόποι με τους οποίους αυτές οι αλληλεπιδράσεις εσωτερικεύονται στις λειτουργίες της πόλης, στην οργάνωση της καθημερινότητας, της οικονομίας, του πολιτισμού.

Είναι ζωντανοί οργανισμοί, με μορφές νοημοσύνης που αντανακλώνται στην αισθητική και τη λειτουργικότητα των δομών, των υποδομών και των θεσμών, στις σχέσεις της επιχειρηματικότητας με την ποιότητα της εργασίας, στην αξιοποίηση και διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος, στον τρόπο που τιμούν και αναστοχάζονται την ιστορίας τους.

Η εικόνα της κάθε πόλης διαμορφώνεται από τις σχέσεις και λειτουργίες που αναπτύσει η πόλη ως ολότητα με τα μέρη της, αλλά και ανάμεσα στα μέρη της. Από σχέσεις ισορροπίας ή ανισορροπίας, από ενέργειες φροντίδας ή εγκατάλειψης. Από την επικοινωνία που καλλιεργεί ανάμεσα στους ανθρώπους που την κατοικούν, που δρουν και ονειρεύονται μαζί της, κι εκείνους που την επισκέπτονται ή καταφεύγουν σ’ αυτήν μαζί με τις ελπίδες τους.

Πρόκειται για ένα πολύπλοκο σύστημα από νήματα ρόλων, λειτουργιών και κατασκευών που συνυφαίνονται σαν ένα δίκτυο με κόμπους που ενεργοποιούν τις συνδέσεις.

Κάποιες πόλεις ξεχωρίζουν. Η εξέλιξη των ανθρώπινων αναγκών και της νοημοσύνης των πολιτισμών, όσο και οι διαμάχες των γενιών, οι πόλεμοι και οι διωγμοί πληθυσμών, αφήνουν τα ίχνη τους στις πόλεις. Ίχνη που φέρνουν θαυμασμό, ίχνη που φέρνουν αποτροπιασμό. Ορισμένες πόλεις θάβουν τα ερείπια και απωθούν τα τραύματα. Κάποιες πόλεις τα διατηρούν, κρατούν ζωντανή τη μνήμη σαν τις ρυτίδες, αναστοχάζονται τις αλλαγές οπτικής και ρόλων, του περιβάλλοντος που μετασχηματίζουν.

Στη δική μας περίπτωση, ο πιο δυσεπίλυτος κόμπος της Ρόδου είναι η σχέση της όλης πόλης με τη Μεσαιωνική πόλη της. Μια σχέση μέρους-όλου και παρελθόντος-μέλλοντος. Μια σχέση με αρκετά τραύματα για τις διακριτές κοινότητες και πολιτισμούς που άφησαν τα ίχνη τους στη Ρόδο, με στίγματα από συμπεριφορές που γέννησαν καχυποψίες μέσα στη συνύπαρξη.

Η Μεσαιωνική είναι ένα τμήμα της πόλης που ψάχνει να συνδεθεί με το όλον υπερβαίνοντας τις ασυνέχειες των κατακτήσεων, των εξοντώσεων, των αποκλεισμών, της μετανάστευσης. Μοιάζει με ένα αποσιωπημένο παρελθόν που αναζητά τη θέση του στο λειτουργικό παρόν για να διεκδικήσει το μέλλον του. Ένα ανθρώπινο πλέγμα που θυμίζει τον τίτλο της ποιητικής συλλογής του Ανδρέα Εμπειρίκου Αι γενεαί πάσαι ή, η σήμερον ως αύριον και ως χθες.

Τα εφήμερα μέτρα της τουριστικής περιόδου σφίγγουν, αντί να χαλαρώνουν τους κόμπους. Ιδιαίτερα στις πύλες, εκεί που ο κόμπος συνδέει το όλον με το μέρος, ανάμεσα σε πληθυσμούς και λειτουργίες intra- muros, εντός των τειχών και σε πληθυσμούς και λειτουργίες extra-muros, εκτός των τειχών.

Εντός των τειχών, ανάμεσα σε κατοίκους που διεκδικούν την Μεσαιωνική ως λειτουργικό τμήμα της πόλης, σε επιχειρηματίες που την διεκδικούν ως εμπόρευμα, σε τουρίστες που την διεκδικούν ως αναψυκτήριο μέσα σε μνημείο δίπλα στη θάλασσα. Αλλά και ταυτόχρονα, σε ένα άλλο επίπεδο, με ανταλλαγές των ρόλων: κάτοικοι που ενδύονται ρόλο επιχειρηματία Airbnb, τουρίστες που γίνονται ιδιοκτήτες και ημι-μόνιμοι κάτοικοι, επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται εποχιακά και αποκλειστικά για τους ημερίσιους τουρίστες.

Η επιζητούμενη ισορροπία ανάμεσα στο συμβολικό επίπεδο, το φαντασιακό και το πραγματιστικό έχει γίνει επικίνδυνα ασταθής. Είναι αναγκαίο να αναληφθούν πρωτοβουλίες για την επαναφορά όλων στην υπεύθυνη ανάγνωση της σημασίας της Μεσαιωνικής πόλης από την Unesco, για την επικράτηση ήπιων δράσεων στις μετακινήσεις, στην εμπορική δραστηριότητα και στην οργάνωση της τουριστικής επίσκεψης, καθώς και για την ανάπτυξη της λειτουργικότητας στη σχέση της Μεσαιωνικής με την όλη πόλη της Ρόδου και τη συνεξέλιξή τους χωρίς χρονικά κενά και ασυνέχειες.

Ας θυμηθούμε μια ακόμη παράγραφο της Unesco: Καθώς η Ρόδος είναι μια πυκνοκατοικημένη και δραστήρια πόλη, το Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων (οφείλει να) συνεργάζεται με τους αρμόδιους φορείς (δημόσιους, περιφερειακούς και δημοτικούς) για να διασφαλίσει ότι η μεσαιωνική πόλη της Ρόδου διατηρεί τα ποιοτικά χαρακτηριστικά ενός ιστορικού ανθρώπινου οικισμού σε συνεχή εξέλιξη.

ΠΗΓΗ:rodiaki.gr